ΤΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΤΟΠΙΟΛΑΛΙΑΣ ΜΑΣ (ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ)

Η ντοπιολαλιά μας έχει αποκτήσει εδώ και καιρό γραμματική συντακτικό και εμπεριστατωμένο λεξιλόγιο.Ο Ευθύμιος Πριόβολος καθηγητής φιλόλογος από το Αγγελόκαστρο Αιτωλοακαρνανίας,εξέδωσε πριν 17 χρόνια το βιβλίο "Αγγελόκαστρο Αιτωλοακαρνανίας-Γλωσσικά -Τοπωνυμικά και Παρωνύμια".
Από το βιβλίο αυτό θα δημοσιεύσουμε σε συνέχειες τα γλωσσικά, τα οποία αφορούν τους ιδιωματισμούς της τοπικής μας γλώσσας,την ντοπιολαλιά μας δηλαδή,η οποία είναι κοινή με αυτή του Αγγελοκάστρου και πως θα μπορούσε άλλωστε, αφού μας ενώνει ο κοινός ρους του Αχελώου.
Ευχαριστούμε θερμά τον συγγραφέα για την παραχώρηση του συγγραφικού του έργου.
Δημοσιεύουμε σήμερα το πρώτο μέρος που αφορά τα πάθη στα σύμφωνα και στα φωνήεντα καθώς και την κλίση των ουσιαστικών.
Το δεύτερο μέρος θα περιλαμβάνει τα ρήματα, τα παραθετικά και τα αριθμητικά το τρίτο μέρος τις προθέσεις, τα επιρρήματα ,τους συνδέσμους και τα επιφωνήματα,και θα κλείσουμε με το τέταρτο μέρος που είναι το πιο ενδιαφέρον, το μακροσκελή γλωσσάριο,το λεξικό δηλαδή της ντοπιολαλιάς μας,όπου θα γνωρίσουμε εκτός των άλλων την προέλευση των λέξεων που μάθαμε να χρησιμοποιούμε έτσι όπως μεταφέρθηκαν αυτές στο πέρασμα των γενεών..
      
ΜΕΡΟΣ Α 
ΠΑΘΗ ΣΤΑ ΦΩΝΗΕΝΤΑ ΚΑΙ ΣΥΜΦΩΝΑ - ΚΛΙΣΗ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ

ΦΩΝΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ

Α. ΠΑΘΗ ΣΤΑ ΦΩΝΗΕΝΤΑ

1. Τα άτονα ε και αι μετατρέπονται σε -1 - Π.χ. εγώ - ιγώ, παιδί - πιδί
2. Τα άτονα α και ω μετατρέπονται σε - ου - Π.χ. κορμί - κουρμί, ψωμί - ψουμί.
3. Το άτονο - ου

α) Στην αρχή των λέξεων άλλοτε διατηρείται, όπως, ονειρευουμι, και άλλοτε αποβάλλεται όπως, νειρεύομαι.

8) Όταν βρίσκεται στη μέση της λέξης και πριν από την τονισμένη συλλαβή, αποβάλλεται. Π.χ. δουλειά - δ’λειά, κουμπάρα - κ’μπάρα. Υπάρχουν όμως και εξαιρέσεις όπως: κουνιάδος, κουμπούρα.

Μετά την τονισμένη συλλαβή προφέρεται κανονικά όπως, βρίσκουμι, παίζουμι, εκτός από το γ' πληθυντικό πρόσωπο του ενεστώτα, δηλαδή, βρίσκ’νι, παίζ’νι.

γ) Στο τέλος των λέξεων δεν αποβάλλεται αλλά προφέρεται κανονικά. Π.χ. γράφου, έχου.

δ) Αποβάλλεται στις αντωνυμίες μου, σου, του. Π.χ. δ’κό μ’, δ’κό σ’, δ’κο τ’.

4. Τα άτονα ι, η, ει, οι, αποβάλλονται στο τέλος των λέξεων όταν πριν από αυτά υπάρχουν τα γράμματα β, δ, ζ, θ, μ, ξ, π, ρ, σ, τ, φ, ψ. Π.χ. Κουνάβι - κνάβ’, λιβάδι - λιβάδ’, καρπούζι - καρπουζ’, καλάθι - καλάθ’, ποτάμι - πουτάμ’, να γράψει - να γράψ’, πρόσβαση - πρόσβασ’, μπούτι - μπούτ’, κλπ.

* Παρατήρηση:  Για την απόχρωση της προφοράς στο τέλος των λέξεων, χρησιμοποιώ ένα συμβολικό τόνο δεξιά και επάνω στο τελευταίο σύμφωνο όπου κόβεται η λέξη, για την παράσταση ενός φθόγγου κάπως σαν το ι (γιώτα), ο οποίος προφέρεται στενά με το σύμφωνο και δεν αποτελεί μ’ αυτό συλλαβή αλλά μέρος της συλλαβής. Όπου υπάρχει η απόστροφος ',το σύμφωνο προφέρεται μόνο του χωρίς την απόχρωση που δηλώνεται με το συμβολικό τόνο. Παράδειγμα: Άλλη χροιά παίρνει η λέξη κατσίκι στη ντόπια προφορά, κατσίκ', το κ δηλαδή παίρνει μια απόχρωση ι, και άλλη η λέξη σιτάρι, δηλ. σ’τάρ’, όπου το ρ προφέρεται μόνο ως ρ χωρίς καμιά άλλη απόχρωση.


Τον ίδιο συμβολικό τόνο χρησιμοποιώ και στα τοπωνυμία.


'Οταν όμως πριν από αυτά (ι, η, ει, οι) υπάρχουν τα γράμματα γ, ν, κ. λ. χ, δεν αποβάλλονται, αλλά προφέρονχαι στενά με το σύμφωνο και δεν αποτελούν μ’ αυτό συλλαβή, αλλά μέρος της συλλαβής και η προφορά τους είναι κλειστότερη. Τη συλλαβή αυτή την αποδίδω με το συμβολικό τόνο '.


Π.χ. Σακάκι - όχι σακάκ, αλλά σακάκ' φασούλι - όχι φασουλ, αλλά φασουλ' νύχι - όχι νύχ, αλλά νύχ' κλπ.

'Οταν αυτά (ι, η, ει, οι) βρίσκονται στη μέση των λέξεων, ισχύει πολλές φορές ό,τι και για το τέλος, όπως παραπάνω. Π.χ. Καλημέρα - καλ'μέρα, κοιλιά - κ'λοιά, κλπ.

Το ι δεν αποβάλλεται όταν υπάρχει μετά κτητικό. Π.χ. Του σακάκι μ’, του νύχι σ’, του σπίτι τ’, κλπ.

5. Σχετικά με τα αρχικά φωνήεντα των λέξεων και κυρίως τα αι, ε, η, ι, ο, ου, υ, έχουμε συχνά:

α. Αποβολή του αρχικού φωνήεντος της λέξης. Π.χ. Εβδομάδα - βδουμάδα, εχθές -χτες, κλπ.

β. Πρόταση φωνήεντος στην αρχή της λέξης. Π.χ. Βδέλλα - αβδέλλα, πέρυσι - ιπέρσ’, κλπ.

γ. Αλλαγή φωνήεντος στην αρχή της λέξης. Π.χ. Έξαφνα - άξαφνα, εγγόνα - αγγόνα.

6. Από τις συναιρέσεις των φωνηέντων οι πιο συχνές είναι οι: α. α + ε, α + ι, = α. Π.χ. Δεκαέξι - δικάξ’, χάϊδια - χάδια, β. ο+ι = ο. Π.χ. Βόίδι - βόδ’.

γ. ου + ε = ο. Π.χ. Του έλεγα - τόλιγα.

δ. ου + ι = ου. Π.χ. Ακούετε - ακούίτι - ακούτι.

ε. ου + η και ου + ει = ου. Π.χ. Το ήθελες - Του ήθιλις - τούθιλις.

Το είπε - του είπι - τούπι. στ. ε + ω = ω. Π.χ. Χρεωστούσα - χρώσταγα.

Β. ΠΑΘΗ ΣΤΑ ΣΥΜΦΩΝΑ

1. Ανάπτυξη συμφώνων:α. Το ν στις λέξεις όπου μετά τη συλλαβή μι ακολουθεί φωνήεν. Π.χ. Μπάμια - μπάμνια, θυμιατό - θυμνιατό, καλάμια - καλάμνια

β. Το π μπροστά από το λ και το ρ, ύστερα από την αποβολή των άτονων η, ι, ου, υ, ω, όταν μπροστά από αυτά υπάρχει το μ. Π.χ. Κορόμηλα - κουρόμπλα, χαμηλός - χαμηλός, Σταμουλακάτος - Σταμπλακάτους.

γ. Το τ, μετά την αποβολή φωνήεντος που περιέχεται ανάμεσα στα:

 αα) λ’σ, λ’ζ και λ’ς και έχουμε αντίστοιχα, λτσ, λτζ, λις. Π.χ. Αλυσίδα - αλ’σίδα, αλτσίδα, ρουχάλιζε - ρουχάλ’ζι - ρουχάλτζι, να βάλεις - να βάλ’ς - να βάλ'τς.

ββ) ν’σ, ν’ζ, ν’ς και έχουμε αντίστοιχα, ντσ, ντζ, ντς. Π.χ. αρχίνησα - αρχίν’σα -αρχίν'τσα, χιόνιζε - χιόν'ζι και χιόν'τζι, κραίνεις - κραίν’ς - κραίν'τς.

γγ) λ’σμ, ν’σμ και έχουμε αντίστοιχα, λτζμ και ντζμ. Π.χ. Αιματοκύλισμα - αιματουκύλ'σμα - αιματουκύλ'τζμα, κοσκίνισμα - κουσκίν'σμα - κουσκίν'χζμα.

Αντίθετα, το σ και το ρ, μετά το μ ή το ρ, διατηρούνται. Π.χ. Πέρυσι - πέρσι, καθάρι­ζε - καθάρζι.

Αλλαγή φθόγγων: Π.χ.Βάπτιση - βάφτισ’, Πέμπτη - Πέφτ’, σούβλα - σούφλα.

Προφορά του σ μπροστά από το μ ως ζ: Π.χ. Κόσμος - κόζμος, βιασμός - βιαζμός.

Μετατροπή του νκ σε γκ μετά την αποβολή φωνήεντος: Π.χ. γίνηκε - γίν'κι - γίγκι.

Η προφορά του τελικού ν και των αρχικών κ, π, τ, τσ, ξ, ψ της επόμενης λέξης ως μπ, ντ, γκ, τζ, μπσ: Π.χ. σαν πολύ - σα μπουλύ, έναν ξένο - ένα γκσένου, στην ξενιτιά - στ’ γκσινιτιά, τον πατέρα - του μπατέρα κλπ.

Αποβολή συμφώνων:

α.Το γ αποβάλλεται όταν βρίσκεται ανάμεσα από δύο φωνήεντα: Π.χ. τρώγω - τρώου, βραγιά - βραϊά.

β. Η αποβολή φωνήεντος στον παθητικό αόριστο συμπαρασύρει και το πριν από αυτό σύμφωνο: Π.χ. γράφτηκα - γράφκα, φαντάστηκα - φαντάσκα.

γ. Την έκπτωση του άτονου ι ακολουθεί, συνήθως, αποβολή συμφώνου όταν μπροστά από το ι υπάρχουν δύο σύμφωνα: Π.χ. νηστικός - νησκός και νηστκός, αλλά κριθάρι - κριθάρ’.

δ. Αποβολή συμφώνου και η δημιουργία λόγω αυτής διφθόγγου με το άτονο ι, η, υ: Π.χ. αστόχησα - αστόησα, να στρώσεις - να στρώεις, ξέχυσε - ξέυσι. 

Γ. ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ 

Στο γλωσσικό μας ιδίωμα δεν υπάρχουν οι κλίσεις

α', β' και γ'. Ανάλογα με των ουσιαστικών έχουμε:

α' κλίση για τα αρσενικά, β' κλίση για τα θηλυκά και γ' κλίση για τα ουδέτερα.


Τα αρσενικά τελειώνουν σε -ς και οι καταλήξεις τους είναι: 

- ας , ου	πατέρας	ψαράς
-ες , ου	καφές	καναπές
-ης , ου	φουβιτσιάρ’(η)ς	σκιαζούρ’(η)ς
- ος , ου	λαός	χαζός
- ους, ου	γάτους	λύκους
Τα θηλυκά τελειώνουν σε
- α , η	χαρά	κοκόσα
- η , η	νύφη	κάδη
- ου, η	αλ’πού	Δρόσου
- ω , η	Λιώ (Έλλη)	Μαριώ

-

Παραδείγματα
 α. Κλίση αρσενικών:
Ενικός αριθμός                           Πληθυντικός αριθμός
Ον. ου πατέρας φουβιτσάρ’ς         οι πατιράδις φουδιτσιάρ’δις

Γεν. τ’ πατέρα φου8ιτσάρ’             τ’ μπατιράδουν -

Αιτ. τ’ πατέρα φου6ιτσιάρ’            τ’ς πατιράδις φου6ιτσιάρ’δις

Κλ. ω πατέρα φουθιτσάρ’             ω πατιράδις φουθιτσάρ’δις

Ον. ου άνθρουπους γάτους -         οι ανθρώπ’ γάτ’

Γεν. τ’ ανθρώπ’ γάτ’ -                                  -

Αιτ. τουν άνθρουπου του γάτου          τ’ς ανθρώπ’ς γατ’ς

Κλ. ω άνθρωπι γάτι                            ω ανθρώπ’ γατ’

Παρατήρηση
- Το άρθρο ο μετατρέπεται σε ου και προφέρεται στενά με το ουσιαστικό σαν μία λέξη.
- Η κλητική ενικού εκφε'ρεται και με επιφώνημα. Π.χ. πατέρα ή «αϊ ουρέ πατέρα» ή χωρίς επιφώνημα «πατέρα».
- Η γενική πληθυντικού δεν απαντάται συνήθως. Σπάνια ακούεται ο τύπος «τ’ μπατιράδουν μας» < «τ’μπατιράδων μας < των πατεράδων μας». Χρησιμοποιείται εμπρόσθετος προσδιορισμός. «Αυτά είνι απ’ τ’ς πατιράδις μας». Το ίδιο ισχύει για τα θηλυκά και τα ουδέτερα όπου σχηματίζεται τέτοια γενική.

β. Κλίση θηλυκών:

Ενικός αριθμός                                   Πληθυντικός αριθμός


Ον. η νύφ’ χαρά αλ’πού Λιω                ν'φάδις χαρές αλ’πές
Γεν. τ’ςνύφ’ς χαράς αλ’πούς Λιως               -        -        -
Αιτ. τ’ νυφ’ χαρά αλ’πού Λιω               ν'φάδις χαρές αλ’πές
Κλ.. ω’ νύφ’ χαρά αλ’πού Λιω             ν'φάδις χαρές αλ’πές

Παρατήρηση

Η κλητική στα έμψυχα μπορεί να εκφέρεται χωρίς κανένα επιφώνημα, με επιφώνημα ή με to επίθετο μωρέ ή μωρή: «νυφ’ ή «έλα 'δω νύφ’» ή «ε! Λιώ!» ή «μουρή Λιώ!».

γ. Κλίση ουδετέρων

Ενικός αριθμός

Ον. του δάκρ’ πιδί κουρίτσ’

Γεν. του - πιδγιού κουρτσού

Αιτ. του δάκρ’ πιδί κουρίτσ’

Κλ. ω δάκρ’ πιδί κουρίτσ’

Πληθυντικός αριθμός

τα δάκρυα      πιδγιά κουρίτσα

- πιδγιώνι γκουρτσιώνι

 τα δάκρυα πιδγιά κουρίτσα

 ω δάκρυα πιδγιά κουρίτσα